استکبار در قرآن

اتکای به نفس افراطی، نخوت. در قرآن، استکبار اغلب به منزله‌ی یک گناه تقبیح شده است، چرا که بسان نوعی شرک است، آیا استکبار پنداشت یا اشتیاق به تشبّه جستن به کبریایی خداوند نیست؟ به نظر می‌رسد استکبار مستکبران نوعی نفی وضعیت معمولی آنان برای برابری با کسی باشد که تنها اوست که «والا و بسیار بزرگ» (العلیّ الکبیر، حج: 62) و «بالاترین» (المتکبّر، حشر: 23) است. فعل استَکبَر چهل بار و صفت فاعلی آن، مُستَکبِر، شش بار در قرآن به کار رفته است. استکبار گناه همه‌ی کسانی است که سر تسلیم در برابر خداوند فرو نمی‌آورند. نخستین گناه شیطان نیز استکبار او بود، آن‌گاه که به او امر شد تا بر آدم سجده کند: «[فرشتگان] همه به سجده در افتادند، به جز ابلیس که سر باز زد و استکبار ورزید و از کافران شد». (بقره: 34؛ ص: 73-74). استکبار همچنین گناه آنانی است که به پیغام انبیا در طول تاریخ گوش نسپردند، از جمله قوم نوح: «و هرچه بیشتر بر استکبارشان افزودند» (نوح: 7)؛ قوم صالح: «سران قوم او که استکبار می‌ورزیدند» (اعراف: 75) گفتند: «ما به آنچه شما بدان ایمان آورده‌اید، کافریم» (اعراف:76)؛ قوم شعیب «سران قومش که تکبّر می‌ورزیدند» (اعراف: 88)؛ و قوم هود: «و اما عاد استکبار ورزیدند» (فصلت: 15). استکبار همچنین گناه آنانی است که به پیغام انبیا در طول تاریخ گوش نسپردند، از جمله قوم نوح: «و هرچه بیشتر بر استکبارشان افزودند» (نوح: 7)؛ قوم صالح: «سران قوم او که استکبار می‌ورزیدند» (اعراف: 75) گفتند: «ما به آنچه شما بدان ایمان آورده‌اید، کافریم» (اعراف:76)؛ قوم شعیب «سران قومش که تکبّر می‌ورزیدند» (اعراف: 88)؛ و قوم هود: «و اما عاد استکبار ورزیدند» (فصلت: 15). این امر به خصوص گناه فرعون و مهتران اوست: «در آن سرزمین استکبار ورزیدند» (عنکبوت: 39)، آنان «استکبار ورزیدند و گروهی تبهکار بودند» (یونس: 75) و «استکبار ورزیدند و مردمی گردنکش بودند» (مؤمنون: 46). از این‌رو خداوند می‌فرماید: «پس بر آنان طوفان و ملخ و کنه‌ی ریز و غوک‌ها و خون.... فرستادیم و باز استکبار ورزیدند» (اعراف: 133). پیامبر اسلام نیز خود با همین دشواری‌ها از جانب دشمنان مواجه شد: «قطعاً در مورد خود استکبار ورزیدند و سخت سرکشی کردند» (عَتَوا عُتُوّاً کبیراً؛ فرقان: 21) و حتی پاره‌ای از پیروانش نیز به چنین رسم و راهی فریفته شدند (سبأ: 31-33؛ غافر: 47-48). استکبار آدمی را کور می‌سازد و او را از تشخیص آیات الهی عاجز می‌گرداند و مانع از آن می‌شود که ربّ خویش را از روی پارسایی پرستش کند: «اما کسانی را که (از عبادت خداوند) امتناع کرده و استکبار ورزیده‌اند، به عذابی دردناک دچار می‌سازد» (نساء:173). در واقع «کسانی که آیات ما را دروغ انگاشتند و از [پذیرش] آنها استکبار ورزیدند، همدم آتشند» (اعراف: 36؛ نک. انعام: 93؛ اعراف: 40؛ غافر: 60).
سرانجام اینکه «او (خداوند) مستکبران را دوست نمی‌دارد» (نحل: 23) و «بر قلب هر متکبّر زورگویی مُهر می‌نهد» (غافر: 35). اما خداوند آنان را که استکبار نورزیدند، به خشنودی (رضوان) خویش و قبول عبادتشان مژده می‌دهد. جمله‌ی آفریدگان «برای خدا سجده می‌کنند.... و استکبار نمی‌ورزند» (نحل: 49)، به خصوص فرشتگان که همواره نزد خداوند فروتنند (اعراف: 206؛ انبیاء: 19) و نیز مؤمنان راستین، که «به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و استکبار نمی‌ورزند» (سجده: 15). چه بسا بدین سبب باشد که مسیحیان را «نزدیک‌ترین مردم در دوستی با مؤمنان» دانسته‌اند، زیرا «استکبار نمی‌ورزند» (مائده: 82). آفریدگان را فروتنی باید و تنها خداوند «بزرگ‌تر» است: اوست «جبار (قس. Gibbor عبری؛ نک. Ahrens, Christliches, 19) [و] متکبر» (حشر: 23)، «و در آسمان‌ها و زمین بزرگی (الکبریاء؛ برای بحث درباره‌ی امکان اخذ این واژه از زبان حبشی نک. Ahrens, Christlisches, 23) [تنها] از آنِ اوست» (جاثیه: 37).
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.